Expressie en de fijne lijn tussen onderscheid en verbinding

Voordat ik de expositie bezocht vroeg ik me al af hoe je op het idee komt om robots en oude crayons bij elkaar te cureren. Er moest een verband zijn en daar was ik nieuwsgierig naar, ik houd best van een visuele uitdaging! Net zo nieuwsgierig was ik naar de relatief nieuwe locatie van deze expositie en de Dutch National Portrait Gallery bleek een aangename verrassing. Verscholen achter het Scheepvaartmuseum, samen met tal van andere interessante locaties in de Kattenburgerstraat, tref ik een ruimte aan die visueel prettig aanvoelt en heerlijk licht is door de grote raampartij op de begane grond.

Om rustig de tijd te kunnen nemen deze bijzondere verzameling portretten in me op te nemen arriveer ik  een half uur vóór mijn afspraak met Wanda Tuerlinckx, de fotografe van de mysterieuze en toch heel fotogenieke robots. Hoewel je je waarschijnlijk geen grotere afstand zou kunnen voorstellen qua periode en stijl, was ik aangenaam verrast over hoe de eigentijdse robotportretten aansluiten bij de crayon tekeningen. Het feit dat de android portretten met een antieke camera zijn gemaakt zorgt voor een stukje nostalgie, die zeker bijdraagt aan de cohesie van de expositie als geheel.

Ik vraag Wanda hoe zij naar de combinatie van deze werken kijkt: ‘De Androids en Crayons portretten zijn een onverwacht interessante en ongewone combinatie, waar toekomst en verleden worden verenigd. Beide tijdsbeelden, crayons daterend uit de industriële revolutie en robots die kenmerkend zijn voor de huidige technologische ontwikkelingen, worden waargenomen door een 19^e-eeuwse  camera. Door robots samen te brengen met deze klassieke portretten ontstaat er een surreële associatie, die de geportretteerde robot op een mens doet lijken en de crayons op een robot. Het ingekleurde portret wordt als het ware door de maakbaarheid van de menselijke weergave ontmenselijkt, terwijl tegelijkertijd de menselijkheid van de robots naar de voorgrond treedt.  In beide gevallen zouden we kunnen spreken van een afwezigheid van de ziel, maar toch zijn ze verre van zielloos. Fotografie is een uitstekend middel om tussen deze perceptielagen en dimensies te reizen’.

Maar misschien zou ik de artist in de eerste plaats moeten vragen hoe ze überhaupt op het idee kwam om robots te fotograferen, niet het model dat als eerste opkomt in de kunstfantasie van een (studio)fotograaf. Ik moet bekennen dat ik sinds vorig jaar zelf ook betoverd ben door de avonturen van de vrouwelijke robot Ai-Da, ’s werelds ultra-realistische robotkunstenaar met kunstmatige intelligentie. Ai-Da is ook door Wanda is gefotografeerd en behoort tot haar collectie portretten. Wanda: ‘Mijn fascinatie voor robots is ontstaan in 2015. Ik was op zoek naar een eigentijds onderwerp dat ik met de 19de -eeuwse camera kon fotograferen. Een artikel in de krant over robots bracht me op het idee om onderzoek te doen en robots te fotograferen in universiteiten in Nederland en later wereldwijd in samenwerking met mens-machine interactie wetenschapper Dr. Erwin R. Boer’. Zonder moeite noem ik het experiment van Wanda gedurfd en zeer welkom in de wereld van fotografie. Zoals al tijdens UNSEEN in 2021 duidelijk werd, vormen haar robotportretten een nieuwe dimensie in fotografie en confronteren ze ons met iets waarvan we dachten dat het de mens uniek maakte: een gelaat met expressie.

De niet eerder vertoonde selectie van crayons behoren tot de collectie van de inmiddels overleden fotohistoricus Frido Troost, die tevens mede-eigenaar van het foto-antiquariaat ICM was. We kunnen er niet omheen dat de gelaatsuitdrukkingen in deze selectie crayonwerken, gecreëerd door het maximaal bewerken met de toenmalige technieken, ons doet  denken aan de verstilde blikken in Wanda’s robotportretten. Ook laten ze zien dat de wens om mooier en jonger te lijken dan we zijn niet specifiek van deze tijd is. Waarom willen we zo graag de realiteit en onze menselijkheid, met alle kleine en grotere imperfecties, bedekken met een laag schoonheid waarvan we collectief weten dat die niet echt is? Als we denken dat onze social media dit verlangen heeft aangewakkerd of zelfs veroorzaakt, blijken we bij een bezoek aan deze tentoonstelling ongelijk te krijgen. In de 19^e eeuw wilden en deden ze hetzelfde, met beelden tot gevolg die soms meer op een eigentijdse robot lijken dan op charmante dames of heren uit vervlogen tijden. Alleen hun kleding doet ons nog denken aan het verleden. De rest is het werk van een zogeheten ‘flattering filter’ die bizar genoeg, hoe aandoenlijk ze ook overkomen, niet ver verwijderd zijn van de beschikbare moderne filters die wij maar al te graag gebruiken.

Toch blijft de vraag in hoeverre we bij een robot kunnen spreken over emotie en expressie. Wanda kon het prachtig uitleggen: ‘De ontwikkeling van robots is mede ontstaan door menselijke nieuwsgierigheid, om te begrijpen wat het betekent om mens te zijn.  Robots met menselijke emotionele gezichtsuitdrukkingen en bewegingen zijn fascinerend maar ook angstaanjagend vanwege subtiele onvolkomenheden. De Japanse robotica-professor Masahiro Mori beschreef dit psychologische fenomeen in 1970 als de ‘Uncanny Valley’. Een vallei die het feit weerspiegelt dat het complexe gedrag van op mensen gelijkende robots soms zeer verontrustend is voor mensen. Deze verstoringen worden veroorzaakt door onrealistische menselijke verwachtingen van volledig menselijk vermogen geprojecteerd op deze zeer geavanceerde robots, die door interactie vaak worden verbroken door de soms griezelige realisaties dat ze niet menselijk zijn. Deze vallei is een uiterst delicate ruimte, waar mens en robot elkaar schijnbaar overlappen in uiterlijk, beweging en spraak’. Met deze antropomorfe gedachte verlaat ik een expositie die me altijd bij zal blijven.

(portret & interieurfoto’s galerie: Ioana Cobzaru)